Οικισμός Πρόνοιας

Παρόμοια με την χάραξη του Μεγάλου Δρόμου διαμορ-φώθηκε τότε και η κεντρική αρτηρία της Πρόνοιας, του προαστίου που δημιουργήθηκε και ονομάστηκε έτσι με πρωτοβουλία του Καποδίστρια. Η χάραξη της αρτηρίας της (25ης Μαρτίου) ρυθμίστηκε με βάση ένα πραγματικό και οπτικό τέρμα, το λόφο της Ευαγγελίστριας.

Από τα πρώτα χρόνια της Ά Βενετοκρατίας, κατά την οποία το Ναύπλιο γνώρισε μεγάλη ακμή και πολιτιστική ανάπτυξη, ο πληθυσμός της πόλης αυξήθηκε σημαντικά με αποτέλεσμα η ανάγκη για επέκτασή της να γίνεται όλο και μεγαλύτερη. Έτσι ο εργατικός πληθυσμός επεκτάθηκε στη βορειοανατολική πλευρά του Παλαμηδιού, αυτήν ακριβώς την περιοχή που διάλεξαν ο Κυβερνήτης με το Βούλγαρη για να ιδρύσουν το νέο οικισμό.

Η περιοχή εξακολουθεί να κατοικείται και στα χρόνια της Α΄ Τουρκοκρατίας και το Ναύπλιο γίνεται κέντρο εξαγωγικού εμπορίου ολόκληρης της Πελοποννήσου. Ακόμα και κατά την περίοδο της Β΄ Βενετοκρατίας, σχέδιο που σώζεται «στα αρχεία Grimini» της Βενετίας μαρτυρά ότι σε αυτήν την περιοχή υπάρχει ακόμα οικισμός. Ο τίτλος του σχεδίου είναι «Pianta del primo e secondo Borgetto di Romania» (όπως διακρίνεται ατη φωτογραφία αριστερά) και δίνει αρκετές πληροφορίες ότι εκτός από τον οικισμό της Πρόνοιας, ο οποίος διαμορφώνεται γραμμικά δεξιά και αριστερά της σημερινής 25ης Μαρτίου, εντοπίζεται και ένα δεύτερο προάστιο περιτριγυρισμένο από αγρούς προς το βόρειο τμήμα του ναού των Αγίων Πάντων, καθώς και ένας δεύτερος ναός περίπου στο σημείο της σημερινής Αγίας Τριάδας.

Επίσης διακρίνεται ότι ο οικισμός στην νότια πλευρά της σημερινής οδού Παλαμηδίου, επεκτείνεται άναρχα, γεγονός που παρατηρείται και στις μεταγενέστερες περιόδους. Σύμφωνα με το Μ. Λαμπρινίδη οι κάτοικοι της Πρόνοιας την περίοδο αυτή ήταν απόστρατοι στρατιωτικοί. Την επόμενη περίοδο της Β΄ Τουρκοκρατίας οι Τούρκοι απαγόρευσαν στους κατοίκους του Ναυπλίου να εκκλησιάζονται εντός των τειχών της πόλης.

Έτσι με ειδική άδεια οι Έλληνες για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούν το ναό των Αγίων Πάντων όπου δημιουργείται και το ελληνικό νεκροταφείο. Την περίοδο αυτή ο οικισμός κατοικείται κυρίως από Ευρωπαίους εμπόρους. Αργότερα στα τέλη του 17ου αιώνα και στις αρχές του 18ου το προάστιο αρχίζει να ερημώνει. Αυτή η άποψη ενισχύεται και από το γεγονός ότι δεν αναφέρεται κάποιος οικισμός στη συγκεκριμένη θέση στο Σαντζάκιο του Ναυπλίου του 1814 (στα τέλη της Β΄ Τουρκοκρατίας).

Έτσι όταν το 1822 οι Έλληνες κατέλαβαν το Ναύπλιο ο οικισμός είχε καταστραφεί αλλά υπήρχε ακόμα ο ναός των Αγίων Πάντων καθώς και το ελληνικό νεκροταφείο. Μέχρι την περίοδο άφιξης του Καποδίστρια δεν είναι γνωστό αν η Πρόνοια κατοικήθηκε. Μάλλον όμως μία τέτοια υπόθεση δε θα ευσταθούσε λαμβάνοντας υπόψη και τις δύο επιστολές του Κυβερνήτη προς τους Βούλγαρη και Μαυρομμάτη που δεν ανέφεραν κάτι τέτοιο, παρά μόνο ότι θα γίνει απογραφή των καλυβιών που βρίσκονται μέσα στην πόλη και στους προμαχώνες και των ατόμων που σε αυτά κατοικούν και ο Βούλγαρης θα σχεδιάσει το σχέδιο του νέου οικισμού, της Πρόνοιας.

Η ανοικοδόμηση του νέου οικισμού άρχισε αμέσως. Και αυτό γιατί κρίθηκε επείγουσα η εξυγίανση της πόλης από τις καλύβες (που κατοικούνταν από φτωχές οικογένειες) όπου αποτελούσαν κίνδυνο για τη δημόσια υγεία και εστία εμφάνισης ασθενειών. Ο ίδιος ο Βούλγαρης αναφέρει ότι από τις 5 Μαΐου είχε αρχίσει να κατασκευάζει τα πρώτα παραπήγματα σε κανονικό σχέδιο.

Η κατασκευή τους είχε ανατεθεί σε συνεργείο τριάντα Πελοποννήσιων μαστόρων, με αρχιμάστορες τον Μαστροζαφείρη Οικονομόπουλο και τον Μαστροαργύρη κάτω από την επίβλεψη του Νικ. Κωνσταντά. Η καταμέτρηση που έγινε έδειξε ότι εγκαταστάθηκαν στην Πρόνοια 2.158 άτομα σε 662 καλύβες, ο αριθμός βέβαια αργότερα ανεβαίνει στα 2.500 άτομα.

Παρά της προσπάθειες του Καποδίστρια να εμποδίσει την εξάπλωση της επιδημίας πανώλης στην πόλη του Ναυπλίου (η οποία εμφανίστηκε στην Ύδρα) δεν τα κατάφερε και η επιδημία εμφανίστηκε στα παραπήγματα της Πρόνοιας και όπως είναι λογικό προκάλεσε την καταστροφή της συνοικίας.

Έτσι ο Κυβερνήτης αναθέτει στον Στ. Βούλγαρη την εκ νέου σύνταξη πολεοδομικού σχεδίου του προαστίου, το οποίο διατηρείται μέχρι σήμερα στην ίδια περιοχή και με το ίδιο όνομα. Δυστυχώς όμως δεν έχει βρεθεί κάποιο σχέδιο του Βούλγαρη για το νέο οικισμό. Το παλαιότερο σχέδιο της πόλης του Ναυπλίου βρίσκεται στα αρχεία του γαλλικού στρατού στο Παρίσι, με τον τίτλο « Plan directeur de la ville de Nauplie », χωρίς να αναγράφεται η χρονολογία έκδοσής του, πιθανολογείται βέβαια ότι είναι του Βούλγαρη αλλά το σχέδιο αυτό δεν περιλαμβάνει την Πρόνοια.

Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στο σχέδιο του Βαλλιάνου του 1830 (φωτογραφία αριστερά), καθώς και στα δύο επόμενα σχέδια, το πρώτο με χρονολογία 26 Σεπτεμβρίου / 8 Οκτωβρίου 1833 με τίτλο « Plan de la ville de Nauplio et du fort d’itschkale » του Dracker το οποίο βρίσκεται στην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία και το σχέδιο του Stademann (φωτογραφία δεξιά) του 1834.

Το παλαιότερο σχέδιο της Πρόνοιας βρίσκεται στα Achives de la Guerre στο Παρίσι με τίτλο « Nauplie et lew environw au 5000e » και με χρονολογία 1832 από τη « Brigade topographique » του γαλλικού στρατού.

Οι περισσότερες πληροφορίες που δίνονται για τον οικισμό της Πρόνοιας είναι στο σχέδιο του Βαυαρού γεωμέτρη Gebhrardt με ημερομηνία 5/17 Φεβρουάριου 1833 (φώτο αριστερά) το οποίο βρίσκεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Απεικονίζεται η σημερινή οδός 25ης Μαρτίου που εμφανίζεται ως κεντρική αρτηρία του νέου οικισμού και δεξιά και αριστερά από αυτή το τμήμα που απαρτίζει την Πρόνοια.

Το τμήμα αυτό περιλαμβάνεται μεταξύ των σημερινών Βαρδαβάκη, Παπακωστοπούλου, Αθηνάς και Νικηταρά. Σημειώνεται η θέση του νεκροταφείου και στο σημείο όπου βρίσκεται ο σημερινός ναός της Αγίας Τριάδας σημειώνεται ως «οικόπεδο». Ένα οικοδομικό τετράγωνο διαστάσεων 24 * 26 μ2 περίπου είναι σχεδιασμένο στο τρίγωνο μεταξύ των οδών Ασκληπιού, 25ης Μαρτίου και Νικηταρά το οποίο έχει εσωτερικό αίθριο και φέρει την υποσημείωση «ιπποφορβείον» (στρατιωτικοί στάβλοι) και δίπλα του βρίσκεται ένα παλιό έλος το οποίο διαμορφώθηκε σε πλατεία των γυμνασίων, αγροί, περιβόλια, βυρσοδεψία. Αγροί σημειώνονται επίσης και στο βόρειο τμήμα του προαστίου.

Ένα πλήρες σχέδιο αποτύπωσης της υπάρχουσας κατάστασης, στο οποίο διακρίνονται τα οικοδομικά τετράγωνα και τα επιμέρους οικόπεδα, αποτελεί και το επόμενο σχέδιο της Πρόνοιας του 1834 (φωτογραφία δεξιά) , βρίσκεται στην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία και είναι έργο των P. Hotter, F. Frund και B. Kutter. Σε αυτό είναι σχεδιασμένο το νεκροταφείο με το ναό των Αγίων Πάντων, η Ευαγγελίστρια και οι στρατιωτικοί στάβλοι, που υπάρχουν και στο προηγούμενο σχέδιο. Στην νοτιοανατολική πλευρά του προαστίου, ο οικισμός επεκτείνεται άναρχα χωρίς κάποιο ρυμοτομικό σχέδιο, όπως δηλαδή συνέβαινε και κατά την Β΄ Βενετοκρατία αλλά και σήμερα.

Για το σχεδιασμό της Πρόνοιας χρησιμοποιήθηκε το Ιπποδάμειο σύστημα (όπως άλλωστε και όλα σχεδόν τα νέα τμήματα πόλεων). Στο χάρτη διακρίνονται επτά σειρές οικοδομικών τετραγώνων με διαστάσεις 20 * 60 μ2 και κατεύθυνση από Βορρά προς Νότο και χωρίζονται από τέσσερις κάθετους δρόμους. Επίσης εντοπίζονται δύο ελεύθεροι χώροι, όπου στον ένα σήμερα βρίσκεται η πλατεία Εθνοσυνελεύσεως και στον άλλο η πλατεία και ο ενοριακός ναός της Αγίας Τριάδας. Οι διαστάσεις της κεντρικής πλατείας είναι 52 * 62 μ2 πολύ μεγαλύτερες από εκείνες της πλατείας Συντάγματος στο παλιό Ναύπλιο (42 *42 μ2).

Η Πρόνοια αποτελεί προσφυγικό οικισμό επομένως είναι λογικό οι διαστάσεις των οικοπέδων (3 * 6 μ2) να είναι μικρότερες από αυτών της πόλης του Ναυπλίου (6 * 12 μ2). Ο οικισμός είναι χτισμένος με συνεχές σύστημα δόμησης. Τα σπίτια ήταν μικρά, μονόχωρα, σχεδόν τετράγωνα και καλύπτονταν με μονόκλινη στέγη. Η όψη προς το δρόμο είχε ύψος περίπου 2μ που διεκόπτετο από τα ανοίγματα μιας πόρτας και ενός παράθυρου. Στην πίσω μεριά του οικοπέδου, όπου βρίσκονταν τα βοηθητικά, άφηναν ένα μικρό υπαίθριο χώρο. Τέτοια σπίτια υπάρχουν ακόμα και σήμερα στον οικισμό.

Ο Κυβερνήτης θέλοντας να ενθαρρύνει και να βοηθήσει τους πολίτες να οικοδομήσουν, ψηφίζει διάταγμα, σύμφωνα με το οποίο παραχωρείται δωρεάν γη σε όσους θέλουν να χτίσουν οπουδήποτε στην Ελλάδα (σε εθνικά κτήματα). Έτσι το φθινόπωρο του 1831 αρχίζει η καταμέτρηση των οικοπέδων στην Πρόνοια με υπεύθυνο τον πολιτικό μηχανικό Σ. Καμβύση, επίσης ορίζεται και τριμελής επιτροπή.

Σύμφωνα με την καταμέτρηση, η Πρόνοια εκτείνεται : «εις πήχεις τετραγωνικούς 60.000 περίπου, και η εκτίμησις εις φ. 37.500 περίπου, ο δε όρος της εκτιμήσεως άρχεται από λεπτά δέκα τον πήχυν και προχωρεί έως της φ. 1.80 και τα οικοδομήματα αριθμούνται 565.

Η εκτίμησις της φαίνεται πολλά χαμηλή, αλλ’ επειδή οι πρωτο-οικοδομήσαντες έγιναν αίτιοι να ανεγερθή αυτό το προάστειο και θεωρούντες την ανέχειαν του ταμείου είμεθα γνώμης να ζητήσωμεν την πληρωμή κατά την γενομένην εκτίμησιν και να ενεργήσωμεν το ψήφισμα καθ’ όλη την έκτασιν» αναφέρει η επί της Οικονομίας Επιτροπή στον Καποδίστρια. Δηλαδή το 1831 η Πρόνοια είχε έκταση 24.000 μ2 και 565 κτίρια, ενώ σήμερα η έκτασή της είναι 23 Ηα (περίπου δεκαπλάσια) και ο πληθυσμός της είναι 3.500 άτομα, γεγονός που αποδεικνύει πόσο πυκνοκατοικημένη ήταν η περιοχή ( θεωρώντας ότι σε κάθε σπίτι έμεναν τρία άτομα).

Το οικονομικό ποσό που θα έπρεπε οι πολίτες να καταβάλουν για να αγοράσουν ένα οικόπεδο ήταν πολύ μικρό, εντελώς συμβολικό. Αυτό γίνεται εύκολα αντιληπτό αναφέροντας ενδεικτικά ότι η αξία των οικοπέδων εκείνη την περίοδο στην πόλη του Ναυπλίου ήταν 13 με 16 φοίνικες ο πήχης, ενώ στην Πρόνοια το κόστος αντιστοιχούσε σε δέκα λεπτά έως και 1,80 φοίνικες.

Παράλληλα «η επί της οικονομίας επιτροπή» υποβάλλει το «σχέδιον των εγγράφων της ιδιοκτησίας» στον Κυβερνήτη για να το εγκρίνει και πιθανότατα αυτό συνοδευόταν και από κάποιο τοπο-γραφικό σχέδιο, το οποίο δυστυχώς δεν έχει επισημανθεί μέχρι σήμερα.

Στις 23 Σεπτεμβρίου 1831 μετά από έγκριση του συγκεκρι-μένου σχεδίου από τον Καποδίστρια δίνεται εντολή να συγκεντρωθούν τα χρήματα και να εκτελεστούν οι προτάσεις του σχεδίου σε όλη την έκταση του οικισμού. Με βάση λοιπόν τις προδιαγραφές αυτές συνεχίζεται η ανοικοδόμηση στην Πρόνοια, με διώροφες κατοικίες και καταστήματα και με μεγαλύτερα σπίτια στην κεντρική αρτηρία της 25ης Μαρτίου.

Η σημερινή εικόνα του οικισμού διαφέρει ελάχιστα από την περιγραφή του Γερμανού αρχαιολόγου Λουδοβίκου Ρος το 1832 . Τα κτίρια στην Πρόνοια είναι τα περισσότερα μονώροφα ή διώροφα (όπως φαίνεται στις φωτογραφίες παρακάτω) και ελάχιστα τριώροφα. Γι’ αυτό το λόγο είναι αρκετά δύσκολος ο ακριβής χρονολογικός προσδιορισμός ανέγερσής τους. Τα παλαιότερα οικοδομήματα είναι κτισμένα από πέτρα και σπάνια από οπτοπλινθοδομή, με ξύλινα κατακόρυφα στοιχεία.

Η επέκταση της Πρόνοιας όμως δε σταματά στα χρόνια του Ιωάννη Καποδίστρια, αλλά συνεχίζεται και αργότερα. Με την εκλογή του Όθωνα στο θρόνο του βασιλείου της Ελλάδας, οι Βαυαροί στρατιώτες, όσοι από αυτούς εγκαταστάθηκαν στο Ναύπλιο γιατί κάποιοι πέθαναν από ελώδεις πυρετούς ενώ άλλοι γύρισαν στη Βαυαρία διέμεναν στην Πρόνοια, επεκτείνοντάς την σύμφωνα βέβαια με το πολεοδομικό σχέδιο του Βούλγαρη.

Το Φεβρουάριο του 1836, όταν ο πατέρας του Όθωνα, βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας επισκέφτηκε το Ναύπλιο διέταξε την ανέγερση μνημείου στο βράχο βορειοανατολικά της Πρόνοιας (κοντά στο σημείο όπου σήμερα βρίσκεται το νεκροταφείο) προς τιμή των βαυαρών στρατιωτών που πέθαναν. Η πραγματοποίηση του μνημείου έγινε το 1840 από το Γερμανό γλύπτη H. Siegel. Πρόκειται για το λιοντάρι των Βαυαρών (αριστερή φωτογραφία), υπερφυσικού μεγέθους, το οποίο μοιάζει αρκετά με το μνημείο στη Λουκέρνη ως απόδοση τιμής από τους Ελβετούς στους συμπατριώτες τους που σκοτώθηκαν στη Γαλλική Επανάσταση.

Παράλληλα η Πρόνοια επεκτείνεται προς τα δυτικά της πλατείας Εθνοσυνελεύσεως, ενώ τα οικοδομικά τετράγωνα στην ανατολική πλευρά της πλατείας παραμένουν ανοικοδόμητα.

Στο ΥΧΟΠ υπάρχουν δύο σχέδια του τμήματος της Πρόνοιας. Το πρώτο σχέδιο έχει ημερομηνία 4 Δεκεμβρίου 1847 (φώτο κάτω αριστερά) φέροντας την υπογραφή του μηχανικού της πλατείας Δ. Ιατρίδη και προτείνει την επέκταση του νεκροταφείου της Πρόνοιας και την κατάργηση των οικοδομικών τετραγώνων στην τελευταία σειρά προς το νεκροταφείο. Όπως φαίνεται ένας από τους λόγους που δεν επέτρεπε στον οικισμό να επεκταθεί προς το τμήμα αυτό ήταν η ύπαρξη του νεκροταφείου.

Βέβαια το νεκροταφείο αργότερα, περίπου το 1859 μεταφέρθηκε στη θέση στην οποία βρίσκεται ακόμα και σήμερα και έτσι ο οικισμός επεκτείνεται προς την πλαγιά του Παλαμηδιού χωρίς εγκεκριμένο ρυμοτομικό σχέδιο καθώς και προς το τμήμα του παλιού νεκροταφείου. Το δεύτερο σχέδιο έχει ημερομηνία 10 Ιουνίου 1852 (φώτο κάτω δεξιά), με τίτλο « Σχέδιο Προαστείου Ναυπλίας, Τμήμα Δημοσίων Έργων» και είναι ανυπόγραφο. Το σχέδιο αυτό προτείνει την ευθυγράμμιση ορισμένων οδών και την επέκταση οικοδομικών τετραγώνων προς το Βορρά μέχρι τη σημερινή Βαρβάκη – Ρέμπελου. Αυτή η πρόταση, εύλογα θα έλεγε κανείς ότι αποτελεί μία αποτύπωση της σημερινής κατάστασης του οικισμού.

Πολύ αργότερα κτίσθηκαν στην Πρόνοια και οι δύο εκκλησίες της, ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου (φώτο κάτω) και η Αγία Τριάδα.

Οι υπηρεσίες στην περιοχή της Πρόνοιας βρίσκονται σε δύο κεντρικούς άξονες. Στον άξονα της 25ης Μαρτίου υπάρχουν λειτουργίες εμπορίου και προσωπικών εξυπηρετήσεων, ενώ στον άξονα της λεωφόρου Ασκληπιού αναπτύσσονται λειτουργίες ειδικών εξυπηρετήσεων (βενζινάδικα, συνεργεία αυτοκινήτων, έκθεση μηχα-νημάτων).

Στην Πρόνοια ανήκει και ο χώρος που παλιά βρισκόταν η βιομηχανική μονάδα ΚΥΚΝΟΣ, πρόσφατα κατεδαφισμένου. Στο τμήμα πάνω από την λεωφόρο Ασκληπιού βρίσκεται το Νοσοκομείο και το Νεκροταφείο του Ναυπλίου. Στην 25ης Μαρτίου βρίσκεται το Εργατοϋπαλληλικό Κέντρο της πόλης που έχει μία αίθουσα διαμορφωμένη για συγκεντρώσεις. Το τμήμα της Τροχαίας βρίσκεται στην πλατεία Εθνοσυνελεύσεως.

Η σημερινή εικόνα της Πρόνοιας, που αποτελεί τον πρώτο οργανωμένο προσφυγικό οικισμό της χώρας, δε διαφέρει κατά πολύ από την εποχή του Καποδίστρια. Αναμφισβήτητα αποτελεί ένα ενιαίο αρχιτεκτονικό σύνολο, με τη χαμηλή δόμηση και την ιδιαιτερότητα τόσο των δρόμων όσο και των κτιρίων της.

Χάρτης